Co mają ze sobą wspólnego salaficki kaznodzieja i bojówkarz z Hamasu ? Co łączy Tariqa Ramadana z kalifem Mosulu? Badaczka Anne-Clémentine Larroque na łamach „Le Figaro” objaśniała zawiłości związane z islamistycznymi ruchami.
Figarovox: Pod szyldem „islamiści” umieszcza się wiele grup, które nie maja ze sobą nic wspólnego – Hamas, Bractwo Muzułmańskie, dżihadystów z ISIS. Czym jest islamizm?
Anne-Clémentine Larroque : W tej kwestii mieszanie pojęć jest powszechnym zjawiskiem. Tematyka jest bardzo skomplikowana, a my mamy tendencję do jej upraszczania. Przede wszystkim należy odróżnić islam, islamizm oraz islamizm radykalny lub oparty na przemocy; terminy bardzo często mylone z debacie publicznej.
Islam odnosi się do największej na świecie pod względem liczby wyznawców religii monoteistycznej, która pojawiła się po judaizmie i chrześcijaństwie. W ramach islamu wyróżniamy stanowiących większość sunnitów i szyicką mniejszość.
Islamizm jest terminem zachodnim i odnosi się do „przebudzenia islamu” w momencie rozwoju nowoczesności na Zachodzie. To wywodząca się z religii ideologia polityczno-społeczna, powstała w XIX wieku w reakcji na nowoczesność, z którą islam zetknął się w trakcie kolonizacji. Zwykle przeciwstawia się islamizm postępowi, podczas gdy ideologia ta u źródeł nie była przeciwna nowoczesności. Wręcz przeciwnie, reformiści Muhammad Abduh i Jamal Afghani, ojcowie XIX-wiecznego islamistycznego reformizmu, postulowali ponownie ustanowienie islamu w społeczeństwach muzułmańskich w zgodzie z modernistycznymi wartościami. Ostatecznie, islamizm wpisuje się na listę wielkich ideologii (socjalizm, liberalizm, marksizm) XIX w.
Z drugiej strony, islamizm radykalny lub oparty na przemocy stanowi jedną z form islamizmu (który może być częścią ruchów z założenia pokojowych, odrzucających przemoc). Salaficcy kaznodzieje z brodami, których widuje się w niektórych dzielnicach, dalecy są od promowania zbrojnego dżihadu. Pod pewnym względem można ich porównać do przedstawicieli zakonów żebraczych w chrześcijaństwie, ponieważ ich powołanie jest czysto misyjne.
Istnieją trzy rodzaje islamizmu: islamizm misyjny, islamizm polityczny i islamizm oparty na przemoc zwany również dżihadyzmem.
Zgodnie z tym podziałem, Bractwo Muzułmańskie reprezentuje islamizm reformistyczny, mający swój projekt polityczny. Niektóre z jego gałęzi mogły ewoluować w stronę przemocy, ale nie jest to cel, jaki stawia sobie ta organizacja. Na bazie Bractwa wyrósł Hamas, składający się z partii politycznej i ramienia zbrojnego. ISIS z kolei stanowi przykład dżihadyzmu.
Co łączy te różne formy islamizmu ?
– Punktem wspólnym wszystkich islamistów jest chęć realizacji projektu państwa islamskiego, tzn. struktury państwowej, w której władze prowadzą politykę zgodnie z islamem, w ramach której szariat, prawo islamskie, pozostaje głównym źródłem praw i narzucane jest wszystkim mieszkańcom. Niemniej jednak sposoby osiągnięcia tego postulatu i jego cele zmieniają się w czasie i w zależności od regionu.
Czym jest salafizm?
– Salafiyya symbolizuje nową ideologię islamistyczną broniącą „powrotu islamu” lub „przebudzenia islamu”, w opozycji do zachodniej nowoczesności. Salafizm postuluje powrót do przesłania pobożnych przodków (salaf znaczy „przodek”). Wraz z narodzinami politycznego islamu, również i salafizm przybrał różne oblicza. Kierując się tą samą logiką, co w przypadku islamizmu, możemy wyróżnić trzy różne formy salafizmu:
– salafizm misyjny: edukacja, działalność charytatywna itp.;
– salafizm polityczny: reformizm prowadzący do utworzenia Państwa islamskiego poprzez działania „polityczne”. Przykład: Bractwo Muzułmańskie;
– salafizm dżihadystyczny – nie ograniczający się do przesłania, nie stroniący od akcji przemocy i terroru w obrębie państwa muzułmańskiego (przykład Hamasu) lub poza jego granicami (Al-Kaida).
Hassan al-Banna
Jakie są korzenie dżihadyzmu ? Czy jest to zjawisko współczesne, współistniejące z islamem jako religią?
– Nie, nie można powiedzieć, aby dżihadyzm współistniał z religią. O ile o dżihadzie rzeczywiście mówi się w islamie w sposób dosłowny (mały i duży dżihad w Koranie), o tyle „dżihadyzm” (ideologia traktująca dżihad jako motor napędowy działań i jako cel sam w sobie) jest ruchem współczesnym, wywodzącym swe korzenie z tez dwóch wielkich ideologów:
– myśli Saida Qutba (1906-1966), działacza Bractwa Muzułmańskiego, aktywnie zwalczającego państwo Nassera w Egipcie, który uznawany był za „niewierzącego”, ponieważ nie przestrzegał prawa koranicznego. Qutb w latach 60 zapowiadał powrót do politycznego islamu, w którym dżihad ogrywał kluczową rolę.
– myśli Maulana Maududiego (1903-1979), pakistańskiego teologa fundamentalisty, który w tym samym czasie opracował ideę i postulował stworzenie pakistańskiego państwa islamskiego. Jego poglądy wykorzystali Talibowie. Zachęcał on do światowego dżihadu.
Wdrażanie dżihadu w świecie muzułmańskim można podzielić na trzy następujące po sobie fale:
– w latach 70. i 80., w ramach wojny w Afganistanie z Sowietami ;
– dżihad lat 90., w walce z reżimem wojskowym w Algierii, Egipcie i Bośni;
– od końca lat 90., nowy dżihad w walce z Zachodem, stanowiący podstawę istnienia ruchu Al-Kaida.
Moglibyśmy dodać jeszcze czwartą „falę”, do której zaliczylibyśmy Boko Haram w Nigerii, ISIS w Iraku, Front Al-Nusra w Syrii, czy Asz-Szabab w Somalii. We wszystkich tych przypadkach mamy do czynienia z pojawianiem się dżihadu zakorzenionego na danym terytorium, który najpierw wpisuje się w lokalne wydarzenia, by przyjąć następnie zglobalizowaną, światową perspektywę.
Wyróżnia pani islamizm misyjny, islamizm polityczny i dżihadyzm. W który z nich wpisuje się Hamas?
– Hamas, „Ruch oporu islamskiego”, stanowi przedłużenie działalności Bractwa Muzułmańskiego w Palestynie, gdzie jego obecność zanotowano już w latach 30. W latach 40 powstało ramię zbrojne ruchu, którego celem była walka z Brytyjczykami i z projektem utworzenia Państwa Izrael, uznawanego za państwo syjonistyczne.
Hamas jaki znamy dzisiaj powstał w 1987 r., w czasie pierwszej intifady. Głównym jego celem jest więc zniszczenie Izraela i syjonizmu, przy jednoczesnej islamizacji Palestyny. Pierwsze ataki miały miejsce w latach 90. W 2006 r., Hamas stał się pierwszą siłą polityczną w kraju, zdobywając 56 procent głosów w wyborach i wyprzedzając Fatah. Możemy więc powiedzieć, że Hamas jest grupą politycznego islamu (założoną przez Bractwo Muzułmańskie), która wykorzystuje środki dżihadystycznego ruchu oporu.
Wiosna arabska uświęciła Bractwo Muzułmańskie jako siłę polityczną mogącą zjednoczyć Arabów, na wzór wcześniejszego panarabskiego nacjonalizmu. Jaką ideologię niesie ze sobą Bractwo?
– Bractwo Muzułmańskie jest ruchem islamizmu reformistycznego, założonym przez Hassana Al-Bannę w 1928 r., w Egipcie, niedługo po upadku Imperium Osmańskiego. Bractwo postuluje oddolne zdobycie władzy politycznej, wpisując się jednocześnie w trzy formy islamizmu, które wcześniej już opisałam: misyjnego, politycznego i opartego na przemocy. Cele ruchu pozostają jednak w swej naturze polityczne. Z ruchu wyłoniło się wiele gałęzi radykalnych i wykorzystujących przemoc, które nie stanowią jednak głównej osi jego działania. Bractwo stanowi część ruchu reformistycznych salafitów. Ich cel – ustanowienie państwa islamskiego i wprowadzenie szariatu – jest przede wszystkim polityczny. Rozwój ruchu zależy od jego stosunków z panującą władzą.
W latach 1960-1980, Nasser i Sadat dokonywali represji wobec Bractwa, co zmusiło jego przedstawicieli do emigracji na Półwysep Arabski, a zwłaszcza do Arabii Saudyjskiej, gdzie weszli w sojusz z wahhabitami. Jest to więc szczególny okres „wahhabizmu-salafizmu”.
Od tego czasu Bractwo Muzułmańskie zyskało wymiar międzynarodowy i rozproszyło się po wielu krajach, w tym na Zachodzie, zwłaszcza dzięki muzułmańskim intelektualistom – reformatorom pokroju Tariqa Ramadana – wnuka założyciela Bractwa – mimo iż ten zaprzecza przynależności do ruchu.
Bardzo długo uważało się, że arabskim dyktaturom uda się zapanować nad islamistami. W rzeczywistości jednak, za sprawą walki z dyktaturami radykalny islam uległ wzmocnieniu. W jakim miejscu jest teraz polityczny islamizm, cztery lata po Arabskiej Wiośnie?
– Rzeczywiście, bardzo długo uważało się, że arabskim dyktaturom uda się kontrolować islamistów. W rzeczywistości nacjonalizm Nassera, a następnie autorytarne rządy Mubaraka w Egipcie, reżim dynastii Assadów w Syrii i „plutokracja” Bena Aliego w Tunezji umocniły islamistów. Po roku 2000 niektórzy dyktatorzy, tacy jak Hosni Mubarak w Egipcie, próbowali złagodzić swe rządy i wprowadzić nieco otwartości. To jednak nie wystarczyło, ponieważ społeczne i gospodarcze żądania ludu zaczęły narastać, a islamiści opowiedzieli się po stronie protestujących.
Rewolucja w państwach arabskich przyczyniła się do zjawiska « brateryzacji » świata arabskiego. Bractwo nie potrafiło jednak utrzymać władzy. Islamizm wygrał społecznie, oddolnie – przejawy islamizacji w państwach arabskich widoczne były już od dziesięciu lat. Jednocześnie islamiści przegrali politycznie, tracąc władzę z braku doświadczenia, wizji politycznej i pomysłu na gospodarkę. Tu należy jednak przytoczyć dwa wyjątki: Tunezję, gdzie Partia Odrodzenia Ghannouchiego potrafiła dostosować się do politycznej transformacji kraju i Turcję Erdogana – państwo laickie, zarysowujące dziś kontury tego, co nazwać by można „postislamizmem” – w którym do rewolucji nie doszło, choć islamizm rozwija się tam od 2002 r.
————————————-
*Anne-Clémentine Larroque jest profesorem historii i stosunków międzynarodowych w paryskim instytucie ISTH. Na antenie radia France Inter prowadzi audycję poświęconą wydarzeniom ze świata i historii islamu.
Bohun, na podst. http://www.lefigaro.fr/vox/monde/2014/08/08/31002-20140808ARTFIG00116-hamas-freres-musulmans-djihadistes-les-differents-visages-de-l-islamisme.php
Udostępnij na
