Doszukując się źródeł funkcjonującego dziś na Bliskim Wschodzie Państwa Islamskiego warto sięgnąć do prac muzułmańskiego myśliciela Muhammada Raszida Ridy, twórcy teorii kalifatu.
Rida żył w latach 1865 – 1935; urodził się w Imperium Osmańskim na terenie dzisiejszego Libanu i mieszkał tam do 1897 roku, kiedy przeniósł się na stałe do Kairu. Dla muzułmanów, tkwiących dotąd w letargu ścisłych obostrzeń, nadanych im przez pustynnego proroka, zetknięcie się z XIX-wieczną europejską cywilizacją wprowadziło spore zamieszanie w szeregach islamskich elit.
Jeśli wśród większości z nich zachwyt dla ogromu materialnych wynalazków płynących z Zachodu i zmieniających dotychczasowy styl życia stawał się pierwszoplanowym źródłem pragnień, to w gronie religijnych myślicieli rozgorzała potrzeba odnalezienia siebie oraz swoich współwyznawców w nowym świecie. Zasadniczym wzorcem dla przyszłych przekonań Ridy był najwybitniejszy reformista arabski tamtych czasów Muhammad Abduh, zdecydowanie występujący przeciwko brytyjskiemu kolonializmowi. Początkowo z jego ideami Rida miał możliwość zapoznania się przez lekturę czasopisma „al-Urwa al-wuṯqā”, ale później dzięki już bezpośrednim kontaktom z nim.
Jeśli jednak Abduh zmierzał do modernizacji islamu, to Rida wzorem XIII i XIV-wiecznego Ibn Tajmijji dążył do „oczyszczania” islamu z wszelkich naleciałości, nowinek, tzw. bida. Tym samym zrównał się w swoich poglądach z XVIII-wiecznym ideologiem islamu Muhammadem Ibn Abd al-Wahhabem. Niemniej jednak, pragnąc powrotu chwały islamu zamierzał dostosować prawa szariatu do nowej rzeczywistości i stąd uznawał idżtihad czyli interpretowanie świętych ksiąg jako prawo każdego muzułmanina.
Odpowiedzi na swoje poszukiwania prawdziwego islamu Rida nie znajdował wśród rządzących elit, skierował się więc w kierunku mistycznych nurtów islamskich, zwanych sufistami, jednak i tam nie znalazł podatnego gruntu dla swoich idei. W następstwie tego, żeby znaleźć wskazówki dla życia w nowym świecie, rozpoczął prace nad komentowaniem Koranu. Swoje przemyślenia, po przeprowadzce do Egiptu przedstawiał w założonym przez siebie tygodniku, a później miesięczniku zatytułowanym „Al-Manar”, wydawanym z powodzeniem przez blisko 40 lat.
Czasopismo reprezentujące Ridę, ale również ruch salaficki, określone zostało przez samego Hassana Al-Bannę, założyciela Bractwa Muzułmańskiego, mianem najważniejszego oręża w służbie islamu. Należy jednak zauważyć, że reformacja Raszida Ridy nie miała polegać na wpasowaniu religii w funkcjonujący świat Zachodu, ale na ochronie przed płynącym stamtąd zagrożeniem, bowiem kompromis pomiędzy islamem a nowoczesnością nie jest możliwy.
Rida to nie tylko teoretyk. Intensywnie angażował się w działalność polityczną uczestnicząc we wszystkich ważniejszych kongresach muzułmańskich w jego czasach. Odrzucił francuskich i włoskich kolonizatorów dając swoje poparcie Anglikom w nadziei na zagwarantowanie Arabom niepodległości wydartej Osmanom. Rychło jednak zawiódł się na nich, po wsparciu przez Wielką Brytanię sprawy żydowskiej w Palestynie. Za to Turcja, jako kraj muzułmański, pozostawała bliższa ideologicznie wyznawcom islamu i kiedy w latach 20-tych XX wieku upadał kalifat ze stolicą w Stambule, tzw. reformatorzy, tacy jak Raszid Rida, ostro oponowali.
Zanim Mustafa Kemal zwany Atatürkiem ostatecznie dokonał zeświecczenia struktur swojego państwa, nasz reformator wydał w Kairze książkę pt. „Kalifat czyli wielki imamat”, postulując w niej kwestię restytucji państwa islamskiego i traktując go jako najlepszą broń przeciwko kolonializmowi. Uznawał, że istniejący dotąd w Imperium Osmańskim ustrój zdeformował koncepcję kalifatu czasów Mahometa, a samego sułtana określił jako tyrana. Wysunął plan odbudowy państwa islamskiego, zwanego po arabsku daula islamijja (jego akronim odczytywany po arabsku brzmi daesz/daesh) bądź hukuma islamijja. Tenże postulat uległ jednak po 1924 roku modyfikacji. Wówczas Rida uznał, że stanowisko kalifa powinno mieć charakter moralny i religijny, podobny do katolickiego papieża, ale taki, który we współpracy z uczonymi i przedstawicielami władzy miałby rozwijać system społeczny oparty na prawie szariatu.
Nie starajmy się jednak kierować myśleniem „życzeniowym”. Szariat jest szariatem i sam Rida w swoich tekstach sankcjonował istnienie takich aktów jak kamienowanie czy ucinanie dłoni, natomiast wiara muzułmańska jako nierozłącznie związana z posłuszeństwem nie pozwala na nieakceptowanie zasad szariatu, stąd każdy apostata winien być zgładzony.
Zatrzymajmy się jednak jeszcze nad terminem „państwo”. Do tej pory w klasycznej muzułmańskiej teorii władzy powszechnie stosowano pojęcie imara (tłumaczone jako emirat) lub wilaja (gubernatorstwo). Według Ridy państwo islamskie powinno opierać się na dwóch fundamentach: suwerenności władzy społeczeństwa oraz prawie społeczeństwa do stanowienia prawa.
Suwerenność miała zostać zagwarantowana przez instytucję pośredniczącą pomiędzy kalifem a społeczeństwem, a ono w razie złego sprawowania władcy miało prawo go obalić. Jeżeli chodzi o prawo społeczeństwa do stanowienia prawa, to naturalnie pojęcie to odbiega od naszego rozumienia tworzenia legislacji. Islam zabrania kreowania jej przez człowieka. Cokolwiek więc miałoby zostać wprowadzone w życie, musiałoby odnosić się do świętych ksiąg muzułmanów i dopiero na ich podstawie zaszczepiać prawo w zmieniającym się świecie.
Określenie Raszida Ridy mianem reformatora islamu brzmi dziś dość przeciwstawnie do naszych wyobrażeń i wręcz trudno nam dziś zrozumieć, dlaczego za czasów jego życia Zachód nadawał mu takie miano. Należy jednak pojąć, że aż do lat 60-tych XX wieku plany wprowadzenia szariatu traktowano jako mgliste, teoretyczne mrzonki, odnoszące się bardziej do „Baśni z tysiąca i jednej nocy” niż do rzeczywistości.
Idee Muhammada Raszida Ridy zasiane zostały na urodzajnej glebie. Szybko stały się inspiracją dla samego Hassana Al-Banny, dla Sajjida Qutba oraz wielu innych późniejszych aktywistów i teoretyków fundamentalistycznych organizacji.
Na koniec warto zatrzymać się nad ciekawostką mieszczącą się w polu zainteresowań Ridy, a mianowicie próbą wkładu współczesnej myśli muzułmańskiej w badania nauk przyrodniczych. Raszid Rida mianowicie, śledząc rozwój badań rozwijającej się mikrobiologii, dopatrywał się w odkrywanych za pomocą mikroskopów drobnoustrojach pewnych rodzajów dżinów, które w islamie funkcjonują jako przejściowe, bliżej nieokreślone byty, egzystujące gdzieś na pograniczu światów widzialnego i boskiego.
Sławosz Grześkowiak – historyk, filolog angielski oraz absolwent Studium Literacko-Artystycznego UJ. Interesuje się islamem oraz terroryzmem islamskim.
Bibliografia:
• Danecki Janusz, Podstawowe wiadomości o islamie,
• Jansen J.G. Johannes, Podwójna natura fundamentalizmu islamskiego,
• Zdanowski Jerzy, Współczesna muzułmańska myśl społeczno-polityczna. Nurt Braci Muzułmanów.
• www.youtube.com – Biography Of Rashid Rida – Dr Muhammad Musa Al Shareef
Udostępnij na
