Rehan Khan
Niedługo po śmierci w roku 1707 Aurangzeba Alamgira I, szóstego władcy Imperium Wielkich Mogołów w Indiach, państwo to pogrążyło się w politycznej dekadencji.
W 1722 r. przestało istnieć ustanowione w Iranie, zniszczone wewnętrznymi rozłamami imperium Safawidów. Imperium Osmańskie poniosło porażkę w 1683 r. pod Wiedniem, po czym systematycznie traciło zasięg terytorialny i przeżywało pasmo niekończących się porażek. Pod koniec XVIII w. te trzy imperia nie mogły już narzucać światu swojej władzy. W dusznym intelektualnym klimacie świata islamskiego Szach Waliullah Dehlawi pojawił się w centrum uwagi jako surowy uczony wielkiego kalibru i o wielkiej erudycji. Dehlawi, uznany przez Muhammada Iqbala za ostatniego wielkiego uczonego klasycznego islamu, pod koniec lat 1730. napisał słynny traktat pt. „Rozstrzygający argument Boga”. W swoim wielkim dziele jako pierwszy islamski dialektyk wysunął ideę panislamizmu.
Idea panislamizmu, stworzona jako wszechogarniająca polityczna wizja zjednoczenia wszystkich krajów islamskich pod rządami jednego imperium, była następnie rozwijana przez ruch Młodoturków w Imperium Osmańskim. Kolejnym jej zagorzałym propagatorem był afgański działacz polityczny i ideolog Dżamal ad-Din al-Afgani. Urodzony w irańskim Asadabadzie i wykształcony w północnych Indiach, Afgani był w swoich czasach wyjątkowo błyskotliwym metafizykiem. Amerykańska badaczka Nikkie Keddie w książce pt. „Syed Jamaal uddin Afghani: A Political Biography” pisze, że Afgani wykorzystał swoją intelektualną energię do szerzenia wizji islamskiego odrodzenia. Panislamizm stał się integralną częścią polityki zagranicznej Imperium Osmańskiego, prowadzonej przez sułtana Abdulhamida II. Sułtan wraz z Afganim promowali panislamizm, jako skuteczne narzędzie rozpowszechniania idei zwierzchnictwa Imperium Osmańskiego jako jedynego rzecznika islamskiej jedności pod koniec XIX w.
Wielkie powstanie arabskie z 1916 r. okazało się wyzwaniem dla kluczowych dogmatów panislamizmu. Gwoździem do trumny tej idei były decyzje Wielkiego Zgromadzenia Narodowego Turcji o zniesieniu sułtanatu (z 1922 r.) oraz kalifatu (z 1924 r.). Pojawiła się wtedy całkowicie nowa polityczna wizja islamu. W 1925 r. libański uczony Rashid Rida napisał traktat naukowy, w którym rozważał opcje polityczne możliwe do zrealizowania po rozpadzie kalifatu. Po raz pierwszy w historii islamu użył terminu „państwo islamskie” czy też „Dawlat-al-Islamia”, odnosząc się do idei państwa określonego poprzez terytorium, ale rządzonego zgodnie z kodeksem religijnym. Idea państwa islamskiego, będąca w traktacie Ridy jeszcze w zalążku, została udoskonalona i poddana filozoficznym rozważaniom przez Muhammada Asada i Syeda Abula A’la Maududiego. Błyskotliwy samouk Maududi stał się architektem współczesnego islamskiego odrodzenia.
Vali Nasr, amerykańsko-irański naukowiec specjalizujący się w tematyce bliskowschodniej, jest zdania, że wizja Maududiego wpłynęła na Hassana al-Bannę i Saida Kutba w Egipcie, Muhammada Bakira as-Sadra w Libanie i ajatollaha Chomeiniego w Iranie. Wypracowana przez Maududiego i spisana w jego książce pt. „Four Basic Quranic Terms” (Cztery podstawowe pojęcia koraniczne) koncepcja suwerenności pochodzącej jedynie od Boga, stała się lejtmotywem współczesnego islamskiego dyskursu politycznego.
Termin „islamizm” w języku angielskim został użyty w latach 1960. przez pakistańskiego polityka Fazlura Rahmana do opisania wizji politycznej Maududiego i Kutba. Zdaniem amerykańskiego autora i analityka Grahama Fullera, islamizm to „przekonanie, że islam ma coś szczególnego do powiedzenia w kwestii polityki i rządów politycznych”. Islamizm to polityczna teologia, której celem jest ustanowienie państwa zakotwiczonego w tradycyjnym systemie wierzeń. Islam, jak możemy przeczytać w tekstach powyższych islamistów, oferuje kompleksowy program zawierający wizję polityczną, której celem jest uzyskanie dominacji nad innymi systemami politycznymi. Polityka, zgodnie z islamistyczną literaturą, nie jest środkiem prowadzącym do celu, ale celem samym w sobie.
* * *
Co ciekawe, w rok po zniesieniu kalifatu kompleksowy traktat poświęcony polityce napisał również Ali Abd ar-Razik, egipski profesor prawa. Ali T. Souad, autorka książki pt. „A religion, not a state”, uznaje Razika za pierwszego islamskiego zwolennika sekularyzmu. Razik zdobył wykształcenie w seminarium uniwersytetu Al-Azhar i spędził dużo czasu ucząc się pod okiem orientalistów na Uniwersytecie Oksfordzkim. Jego książka pt. „Islam and the foundations of islamic rule” (Islam i podstawy islamskich rządów), opublikowana w 1925 r., okazała się punktem zwrotnym we współczesnej historii intelektualnej islamu. Razik przeanalizował traktaty polityczne wcześniejszych islamskich teoretyków i stwierdził, że niewłaściwie zinterpretowali oni przekaz islamu. Jego zdaniem państwo Medyna nie zostało powołane do życia przez proroka islamu jako część jego „boskiego projektu”, ale powstało jako rezultat wymagań politycznych. Razik uważał, że prorok, ustanawiając Medynę państwem w 622 r., „skorzystał ze swojej swobody decyzyjnej”.
Uczony wyjaśniał następnie, że państwo i kalifat to dwie oddzielne koncepcje. Jego zdaniem islam wymaga od muzułmanów ustanowienia państwa, ale nie narzuca żadnej formy ani stylu rządzenia. Państwo z definicji ma być świecką instytucją mającą niwelować różnice między ludźmi. Kalifat natomiast był formą rządów ustanowioną przez wczesną islamską społeczność w ramach próby prowadzenia tradycyjnego system politycznego w zgodzie z wymaganiami tamtych czasów.
Razik zdecydowanie twierdził, że kalifat nie był częścią islamskiej wiary. Wykorzystał całą swą szeroką wiedzę na temat tradycyjnych islamskich nauk (zwłaszcza teologii i prawa stanowionego), żeby obalić teorie dawnych islamskich teoretyków, takich jak Al-Mawardi, Al-Baqillani, Al-Ghazali, Ibn Tajmijja czy Waliullah Dehlawi. Jego pomysłowość polegała na zdolności wykazania błędów logicznych w pismach teologicznych dawnych islamskich uczonych.
Razik utrzymywał, że religia islamu nie wskazuje żadnej konkretnej formy rządów. Jego zdaniem Bóg i Prorok powierzyli społeczności muzułmanów zadanie nakreślenia planu systemu politycznego. Sekularyzm Razika opiera się na promowanym przez niego założeniu, że religia nie narzuca nic polityce i nie definiuje jej. Jego świeckie poglądy rozwijali Khalid Muhammad Khalid i Husajn w Egipcie, Kasravi i Abdel Karim Soroush w Iranie, Muhammad Arkoun w Algierii, Mehmoud Muhammad Taha i Naim Abdullahi w Sudanie oraz Javed Ahmed Ghamidi w Pakistanie.
Sekularyzm i islamizm to dwie rywalizujące wizje polityczne w islamskim świecie. Pierwsza z nich naciska na elastyczny, demokratyczny system polityczny, druga zaś żąda bezwzględnego przestrzegania islamskich nakazów i zasad. Warto pamiętać jednak o tym, że obie pojawiły się w latach 1920. jako odpowiedź na obalenie kalifatu w roku 1924.
Rehan Khan jest absolwentem Uniwersytetu Nowojorskiego, gdzie uzyskał tytuł magistra historii i filozofii. Obecnie robi na tej uczelni doktorat.
Tłumaczenie Bohun, na podst. https://www.eurasiareview.com
Udostępnij na
